Εκλεγμένες ολιγαρχίες

ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ βιβλίο του Μικέλε Σαλβάτι, καθηγητή Οικονομικών στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Μιλάνου, έχει τίτλο «Capitalismo, mercato e democrazia» (Mulino, 2010).

Η έρευνα του Σαλβάτι έχει ως αφετηρία τρεις θέσεις: 1) δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατία χωρίς ιδιοκτησία και αγορά, 2) ιδιοκτησία και αγορά σημαίνουν καπιταλισμό, 3) ο καπιταλισμός βρίσκεται σε σύγκρουση με τη δημοκρατία. Οπως είναι φανερό, οι τρεις αυτές θέσεις διατηρούν πολύπλοκες και αντινομικές σχέσεις μεταξύ τους. Το περιοδικό «Reset» διοργάνωσε μια συζήτηση για το βιβλίο του Σαλβάτι, στην οποία εκτός από τον συγγραφέα συμμετείχαν ο Μάρκο Ρεβέλι, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Πιεμόντε, και ο Μάριο Ριτσιάρντι, καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Σαν Ραφαέλε του Μιλάνο. Από τη συζήτηση αυτή παρουσιάζουμε στη συνέχεια ορισμένα αποσπάσματα.

Μάρκο Ρεβέλι: Οι αμφιβολίες μου για τις θέσεις του Σαλβάτι είναι τρεις. Η πρώτη αφορά τον ορισμό της δημοκρατίας και ιδίως τον ορισμό των τωρινών πολιτικών καθεστώτων που συνήθως χαρακτηρίζονται ως δημοκρατίες. Σχετικά με αυτό το θέμα, ο Σαλβάτι αφιερώνει πολλές σελίδες στην πολεμική με τον Κάνφορα, ο οποίος αρνείται από ορισμένες απόψεις ότι μερικά από τα τωρινά πολιτικά καθεστώτα μπορούν να χαρακτηριστούν δημοκρατίες. Αντίθετα, εγώ νομίζω ότι σήμερα μεγάλο μέρος των καθεστώτων που ορίζουμε ως δημοκρατικά είναι στην πραγματικότητα εκλεγμένες ολιγαρχίες. Και όταν χρησιμοποιούμε τον όρο δημοκρατία για να τα ορίσουμε, προσφεύγουμε σε ένα πολύ ισχυρό συγκινησιακό γνώρισμα και αποδίδουμε ένα θετικό περιεχόμενο στον όρο αυτό. Η δεύτερη αμφιβολία μου αφορά την ταύτιση όχι τόσο του καπιταλισμού με την ελευθερία, την αγορά και την ιδιοκτησία αλλά την εσωτερική ταύτιση σε αυτή την τριάδα, εκείνη δηλαδή ανάμεσα σε ελευθερία από τη μια μεριά και αγορά και ιδιοκτησία από την άλλη. Αυτή η ταύτιση μου φαίνεται προβληματική, επειδή η τριάδα αυτή δεν αποτελείται από συνώνυμα αλλά από στοιχεία που βρίσκονται σε ένταση μεταξύ τους. Η τρίτη αμφιβολία μου αφορά το γεγονός ότι αυτή η συζήτηση που κάνει ο Σαλβάτι είναι συζήτηση του περασμένου αιώνα και ότι σε αυτήν κράτος και αγορά θεωρούνται οι ακραίοι όροι μιας πόλωσης, που βασίζεται σε μιαν εναλλακτική επιλογή ανάμεσα σε έναν σοσιαλισμό που καταργεί την ιδιοκτησία και την αγορά στο όνομα της ισότητας από τη μια μεριά και σε μια δημοκρατία που ταυτίζεται με την ιδιοκτησία και την αγορά από την άλλη. Εγώ, αντίθετα, θα ήθελα να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε πώς μπορούμε να αναπτύξουμε έναν τρίτο τομέα, μια κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία και πώς θα την υπερασπιστούμε σε αντιπαράθεση τόσο με το κράτος όσο και με την αγορά.

Μάριο Ριτσιάρντι: Και ο Σαλβάτι, στα συμπεράσματα του βιβλίου του, επισημαίνει τον κίνδυνο της εξέλιξης των δυτικών δημοκρατιών προς ολιγαρχική κατεύθυνση. Στην πραγματικότητα υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις πως όλα εξελίσσονται προς αυτή την κατεύθυνση. Διατυπώνω όμως δυο παρατηρήσεις γι’ αυτά που είπε ο Ρεβέλι. Οταν ασκούμε κριτική στη σύγχρονη δημοκρατία χαρακτηρίζοντάς την εκλεγμένη ολιγαρχία, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτή αντιπροσωπεύει σε κάθε περίπτωση μια σημαντική πρόοδο. Η άλλη παρατήρηση είναι ότι, σε σχέση με τα κλασικά μοντέλα ολιγαρχικής κυβέρνησης, εμείς είμαστε σε μια διαφορετική κατάσταση και η πρόσφατη οικονομική κρίση το επιβεβαιώνει. Οι ολιγαρχίες για τις οποίες μιλάμε δεν έχουν εκείνη την ικανότητα να καθορίζουν τους προσανατολισμούς της κοινής γνώμης, η οποία αντίθετα χαρακτήριζε την ολιγαρχία νοούμενη με την κλασική έννοια. Οσο για το ζήτημα αν η ανάλυση του Σαλβάτι είναι ξεπερασμένη ή όχι, θα έλεγα ότι σήμερα ανακαλύπτουμε πως ορισμένες μεγάλες συζητήσεις του εικοστού αιώνα δεν τέλειωσαν, αλλά επαναπροτείνονται.

Μικέλε Σαλβάτι: Είναι αλήθεια ότι ο καπιταλισμός των κοινωνιών μας προσβάλλει το θεμελιώδες μήνυμα της δημοκρατίας, αλλά τι καλύτερο μπορούμε να κάνουμε από το να καταπολεμήσουμε αυτές τις αρνητικές τάσεις περιορισμού της ελευθερίας και της δυνατότητας πολιτικής έκφρασης των ατόμων και να αγωνιστούμε για να οικοδομήσουμε κράτη στα οποία να μπορεί να ακούγεται η φωνή ακόμα και όσων είναι χαμηλά στην κοινωνική πυραμίδα και να κατορθώνουν αυτοί να έχουν αποτελέσματα;

Μάρκο Ρεβέλι: Εχω όμως την εντύπωση ότι το πρόβλημα της κοινωνικής σύγκρουσης παραμένει έξω από αυτόν τον νέο μεταρρυθμισμό και αυτό με ανησυχεί. Οταν έλεγα ότι η τοποθέτηση του Σαλβάτι είναι ξεπερασμένη, αναφερόμουν στην αντίθεση -που νομίζω ότι κυριαρχεί στο συλλογισμό του- ανάμεσα σε ένα μοντέλο που καταργεί την ατομική ιδιοκτησία και την αγορά, εκείνο του υπαρκτού σοσιαλισμού που ταυτίστηκε και με το επαναστατικό μοντέλο, και σε ένα φιλελεύθερο-δημοκρατικό μοντέλο που υιοθετείται από τη μεταρρυθμιστική υπόθεση. Εγώ νομίζω ότι αυτή η αντιπαράθεση δεν υπάρχει πλέον. Το ζητούμενο είναι να φανταστούμε μορφές συναλλαγής, ζωής, ανθρώπινων σχέσεων που δεν θα ρυθμίζονται αποκλειστικά από νόμους της αγοράς. Οχι καταργώντας την αγορά, αλλά επινοώντας μιαν άλλη σχέση ανάμεσα σε κράτος και αγορά.

Μάριο Ριτσιάρντι: Εγώ νομίζω πως μια από τις ενδιαφέρουσες πλευρές του στοχασμού του Σαλβάτι είναι το ότι μας παρακινεί να σκεφτούμε τη δυνατότητα αυτές οι επιταγές της αλληλεγγύης να επανενταχθούν όχι σε έναν τρόπο οργάνωσης εναλλακτικό προς μιαν οικονομία βασιζόμενη στην αγορά, αλλά μάλλον σε διορθωτικές παρεμβάσεις που γίνονται εκεί όπου η αγορά είναι ανεπαρκής. Το πρόβλημα επομένως είναι πώς θα οικοδομήσουμε μια δομή αλληλεγγύης, που θα παρεμβαίνει για να διορθώνει τις ανισότητες. (…)